تحلیل گفتمان انتقادی تلمیح و ایدئولوژی با تأکید بر شعر احمد شاملو برپایۀ نظریات فرکلاف و ون دایک

تلمیح یکی از اصطلاحات فن بدیع است؛ عنصری فرامتنی که با پیوستن به متنِ دیگر، ساختار و معنای دیگر گونه­ای می­یابد. ویژگی بیناذهنی و بینامتنی تلمیح، سبب می­شود تا بین گوینده و خواننده، مشارکتی شکل گیرد. هدف اصلی این مقاله، واکاوی نسبت ایدئولوژی و تلمیح است؛ ازاین رو، با تأکید بر شعر شاملو به این اصل توجّه دارد که تلمیح نمی­تواند بدون ایدئولوژی، ویژگی بینامتنی خود را در متن تثبیت کند. احضار تلمیحات، اگرچه می­تواند ریشه در ناخودآگاه شاعر داشته باشد، امّا نوع حضورِ برساخته آن، آگاهانه است. در این صورت، با تحلیل انتقادی متن، آن چه در ناخودآگاه متن مخفی است، آشکار می­شود. روش این مقاله، تحلیل گفتمان است و با توجّه به رویکرد «ون دایک» از ایدئولوژی، برخی ساختارهای ادبی  را برآمده از مقاومت ایدئولوژیک در برابر گفتمان­های مسلط می­داند. از این منظر رابطۀ ساختار و مقاومت ایدئولوژیک در شعر معاصر ایران قابل بررسی است. چنان که شکل به­کارگیری عنصر تلمیح در شعر شاملو، به­عنوان مخالف‌خوان­ترین شاعر معاصر در برابر گفتمان­های مسلط سیاسی و حتّی ادبی، این رابطه را به شکل ویژه­ای بازنمایی می­کند. واکاوی نشانه­شناختی تلمیحات شعر شاملو، به نوعی، نشانه­شناسی ایدئولوژی اوست. مرکزی­ترین تلمیح در شعر این شاعر، تلمیح مسیح است. به نظر می­رسد این امر  به­واسطه ایدئولوژی مقاومت شکل گرفته است. فراموشی ایدئولوژیک شاملو مبنی بر عدم توجّه به تلمیحات ایرانی ـ اسلامی نیز اصل مقاومت ایدئولوژیک او را روشن­تر می­ کند.